Ek eylem konusu ders anlatımı, Bileşik zamanlı fiil örnekleri

Ek-fiil veya ek-eylemler, Türkçede isim soylu kelimelerin sonuna gelerek yüklem olarak kullanılmalarını sağlayan, ayrıca basit fiillerden bileşik zamanlı fiil yapan çekim ekleridir. Ek-fiiler -di, -miş, -se ve -dir'dir ancak sözcüklere bitişik olarak yazıldıklarında ses uyumlarına uyarak değişiklik gösterebilirler. İsim soylu kelimelerden yüklem yaparken, ek-fiil ardından -im, -in, -sin, -iz, -siniz ve -ler şahıs eklerinden biri gelebilir.

Ek fiiller Türkçede iki görevde kullanılır:

• İsim soylu sözcükleri yüklem yapmak 
• Basit zamanlı fiillere eklenerek birleşik zamanlı fiil yapmak (-dir hariç).
• 

İsimlerden yüklem yapma

-di, -dir ve -miş ek-fiilleri isim, sıfat, zarf gibi isim soylu sözcüklere eklenerek, cümlede ana yüklem olarak kullanılmalarını sağlar:

• Kapıyı açan annemdi.
• Elma lezzetli bir meyvedir.
• Bu bina ne kadar da yüksekmiş.

Yüklemler kullanıldıkları cümlelerde iş, oluş, hareket ya da durum anlatan kelimelerdir. Adlar kendi başlarına iş, oluş, durum ya da hareket anlatamazlar ve yüklem olamazlar. Adların yüklem olabilmesi, durum, zaman ya da dilek alabilmesi için ek-fiil alması gerekir. Bununla birlikte "-dir" ek-fiili bazen pratik nedenlerle, anlatım bütünlüğünü sağlamak için ya da yazı türüne bağlı olarak kullanılmayabilir. Bu şekildeki -dir ekine "gizli ek-fiil" denir ve yazı dilinde belirtilmek istendiğinde parantez içinde gösterilir:

• Hayat çok güzel(dir).
• Ben bir öğrenciyim(dir).

"Ben bir öğrenciyim." örneğindeki -im şahıs eki sıklıkla iyelik ekleri ile karıştırılır. İyelik ekleri bir varlığın kime ait olduğunu belirtirler. Ek-fiil ise eylemin zamanı ile ilgili bilgi verir:

• Defne benim öğrencim(dir). (iyelik eki)
• Ben öğrenciyim(dir). (1. tekil şahıs eki)

"Okumak", "yazmak" gibi bazı fiillerin geniş zaman kipi, aynı fiillerden yapım ekleri ile türetilmiş isimlerle aynı yazıma sahiptir (okur, yazar vs.). Bu sözcüklerlerin ek-fiil almış halleri geniş zaman kipi ile karıştırılabilir:

• Bunu eve gidince defterine yazarsın. (geniş zaman kipinin 2. tekil şahıs çekimi. Yazmak sözcüğü fiildir)
• Sen çok iyi bir yazarsın(dır). (ek-fiilin 2. tekil şahıs çekimi. Yazar sözcüğü "yazmak" fiilinden türetilmiş bir isimdir)

Fiilimsiler cümlede isim soylu sözcükler gibi davrandığından, ek-fiiller fiilimsilerin de yüklem olarak kullanılabilmesini sağlarlar:

• Huzursuzluk çıkaranlar, partiye davetsiz gelenlerdi. (adlaşmış sıfat-fiil)
• En son istediğim şey buraları bırakıp gitmek(tir). (isim-fiil)

Ek-fiilin şartı (-se)

-se eki isim soylu sözcüklerin sonuna eklendiğinde yan cümleciğin yüklemi olur ancak cümlenin "temel yargısı" ana cümlenin yükleminde bulunur:

• Hava soğuksa dışarı çıkmayalım. ("çıkmayalım" ana yüklem)

Eksiltili cümlelerde ana yüklem bulunmayabilir:

- Neden bu güzel havada yanına şemsiye alıyorsun?

- Ya orada hava yağmurluysa? (eksiltili cümle)

Bileşik zamanlı fiil

Bir haber veya dilek kipi, üzerine "-idi, -imiş, -ise" ek-fiillerinden biri eklendiğinde "bileşik zamanlı fiil" haline gelir. Bu eklere ek fiilin hikâyesi, ek fiilin rivâyeti ve ek fiilin şartı denir:

Haber kiplerinden türetilenler: gelmişti (öğrenilen geçmiş zamanın hikâyesi) gelmişmiş (öğrenilen geçmiş zamanın rivâyeti) gelmişse (öğrenilen geçmiş zamanın şartı) geldiydi (görülen geçmiş zamanın hikâyesi) geldiyse (görülen geçmiş zamanın şartı) geliyordu (şimdiki zamanın hikâyesi) geliyormuş (şimdiki zamanın rivâyeti) geliyorsa (şimdiki zamanın şartı) gelirdi (geniş zamanın hikâyesi) gelirmiş (geniş zamanın rivâyeti) gelirse (geniş zamanın şartı) gelecekti (gelecek zamanın hikâyesi) gelecekmiş (gelecek zamanın rivâyeti) gelecekse (gelecek zamanın şartı)

Dilek kiplerinden türetilenler: gelmeliydi (gereklilik kipinin hikâyesi) gelmeliymiş (gereklilik kipinin rivâyeti) gelmeliyse (gereklilik kipinin şartı) geleydi (istek kipinin hikâyesi) geleymiş (istek kipinin rivâyeti) gelseydi (dilek-şart kipinin hikâyesi) gelseymiş (dilek-şart kipinin rivâyeti)

Ek-fiillerde olumsuzluk

Ek-fiillerin olumsuz hâli isim cümlelerinde "değil" edatı  ile oluşturulur:

• Havalar umduğumuz kadar sıcak değildi.
• Aradığınız adres bu mahallede değil(dir).

Bileşik zamanlı fiillerde ise -basit zamanlı fiiller gibi- olumsuzluk eki ile oluşturulur:

• Bu kadar erken gelmemeliydik.